بازنشسته ای از ملکان

گذشته از این شیطان و یارانش؛ آدمی دشمن دیگری دارد که به‌مراتب قوی‌تر از ایشان است و آن نفس است که به شیطان درون معروف است؛ در سوره یوسف7از زبان آن پیامبر پاکدامن می خوانیم:

وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ[1]

من خودم را تبرئه نمى‌کنم که نفس (سرکش) بسیار به بدی‌ها امر مى‌کند.

در آیه 22 سوره مبارکه ابراهیم7می‌خوانیم که شیطان در قیامت در مقام اعتراض به گمراهان چنین می‌گوید: مرا ملامت نکنید، خود را ملامت کنید، من فقط دعوت کردم!

شیطان دعوت می‌کند و نفس امر می‌کند، از مقایسه این دو می‌توان نتیجه حاصل نمود که امرِ نفس به‌مراتب قوی‌تر از مکر شیطان است.

حال برای مقابله با این نفس سرکش و این شیطان اغواگر درون چه کنیم؟

آدمی علاوه بر نفس اماره، دارای نفوس دیگری است، یکی لوامه و دیگری مطمئنه، با نفس مطمئنه فعلاً کاری نداریم، اما نفس لوامه چیست؟

وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ[2]

و سوگند به (نفس لوامه و) وجدان بیدار و ملامتگر (که رستاخیز حق است)!

این نفس لوامه امتیازی است که در برابر نفس اماره به او داده‌شده و به داد آدمی می‌رسد و او را از تن دادن به ذلت‌ها و لذت‌های زودگذر دنیایی و پیروی از هوا و هوس‌های شیطانی و نفسانی بازمی‌دارد، مدام او را تخطئه می‌کند که پا را از حدود الهی فراتر نهاده است؛ به‌قدری ملامت می‌کند تا صاحب خویش را به صراط مستقیم بازگرداند.

از جهتی شیطان تابع نفس است و از جهتی نفس تابع شیطان؛ اما تصمیم نهایی در ارتکاب گناه و تن دادن به امیال پلید، با نفس است، ازاین‌رو می‌توان گفت کنترل و سرکوب نفس طغیانگر موجبات شکست دشمن را فراهم می‌کند؛ بهترین کار برای تضعیف نفس اماره و به کنترل درآوردن آن روزه‌داری و صیام است که در تعابیر بزرگان و سفارشات آل الله:نیز مشهود است.

#روزه و معنای صبر

از على7مى‌خوانیم: از پیامبر9پرسیدند: چه کنیم شیطان از ما دور شود؟ فرمود:

روزه روى شیطان را سیاه مى‌کند و انفاق درراه خدا پشت او را مى‌شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى‌کند و استغفار رگ قلب او را مى‌برد.[3]

قرآن براى اینکه انسان بتواند بر امیال و خواسته‌هاى دل پیروز گردد و حب جاه و مقام را از سر بیرون کند، در آیه 45 سوره مبارکه بقره چنین مى‌گوید: «از صبر و نماز یارى جویید» و با استقامت و کنترل خویشتن بر هوس‌هاى درونى پیروز شوید (وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ). در روایات بسیاری از صبر، تعبیر به روزه شده است ازجمله (کافى، ج 4، ص 63، حدیث 7 (دار الکتب الاسلامیة)- وسائل الشیعه ج 10 صص 407 و 408 (چاپ آل البیت)- بحار الانوار ج 10 ص 408 و ج 90 ص 313 و ج 93 صفحه 254)[4]

از جستجو در تعابیر قرآنی و کاوش در منابع دینی این‌گونه حاصل می‌شود که صبر در 3 چیز است که مورد سفارش واقع‌شده است:

صبر بر اطاعت، یعنى مقاومت در برابر مشکلاتى که درراه طاعت وجود دارد.

صبر بر معصیت، یعنى ایستادگى در برابر انگیزه‌هاى گناه و شهوات سرکش و طغیانگر.

و صبر بر مصیبت، یعنى پایدارى در برابر حوادث ناگوار و عدم خودباختگى و شکست روحى و ترک جزع‌وفزع.

در قرآن مجید حدود هفتاد مورد از «صبر»، سخن به میان آمده و در روایات اسلامى، عالی‌ترین صبر را آن دانسته‌اند که به هنگام فراهم آمدن وسایل عصیان و گناه، انسان مقاومت کند و از لذت گناه چشم بپوشد.[5]

ازآنچه گذشت می‌توان دریافت، روزه ازآن‌جهت که در آزادی در خوراک، رفتار، گفتار و شنیدار فرد محدودیت ایجاد می‌کند، نفس را تحت سیطره و مدیریت خویش قرار می‌دهد؛ نفس را رام می‌کند، وقتی این‌گونه شد، امر به نیکی‌ها می‌کند و از زیر پرچم ولایت شیطان خارج می‌شود!

از فواید مهم روزه این است که: روح انسان را «تلطیف» و اراده انسان را «قوى» و غرایز او را «تعدیل» مى‌کند.

در حقیقت، بزرگ‌ترین فلسفه روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است، انسانى که انواع غذاها و نوشابه‌ها را در اختیار دارد و هرلحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى‌رود، همانند درختانى است که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى‌رویند، این درختان نازپرورده، بسیار کم‌‌ مقاومت و کم‌دوام‌اند، اگر چند روزى آب از پاى آن‌ها قطع شود پژمرده مى‌شوند و مى‌خشکند.

اما درختانى که از لا‌به‌لای صخره‌ها در دل کوه‌ها و بیابان‌ها مى‌رویند و نوازشگر شاخه‌هایشان از همان طفولیت طوفان‌هاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محرومیت‌ها دست به گریبان‌اند، محکم و بادوام و پراستقامت و سخت‌کوش و سخت‌جان‌اند!

روزه با محدودیت‌هاى موقت به انسان؛ مقاومت، قدرت، اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى‌بخشد و چون غرایز سرکش را کنترل مى‌کند، بر قلب انسان نور و صفا مى‌پاشد.

خلاصه، روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى‌دهد.

شاید عده‌ای بنا به هر دلیلی نتوانند روزه‌بگیرند، این‌ها هم می‌توانند با نفس مبارزه کنند، برای مثال هرگاه شخص میل به چیزی پیدا می‌کند که آن را هوس می‌نامیم؛ مثلاً دلش فلان خوراکی را می‌خواهد، بلافاصله اقدام به خوردن آن خوراکی نکند، بلکه خوردن آن را به فردا و پس‌فردا موکول کند، با این کار کم‌کم قدرت تسلط بر نفس در او تقویت خواهد شد؛ در ادامه با کارهایی که شیطان را ناراحت می‌کند آشنا می‌شویم.